En çok satan kitaplar listesinde haftalarca birinci sırada yer alan
Freakonomics kitabının yazarı Steven Levitt, yaklaşık bir yıl önce New
York Times`da, Yale Üniversitesinde yapılan çok ilginç bir araştırma
hakkında ses getiren bir yazı yazdı. Yazının ve araştırmanın ilginç olmasının
nedeni, bu araştırma para ve maymunlarla ilgili.
Keith Chen, Yale Üniversitesinde ekonomi bölümünde görev yapan bir
profesör. Keith Chen`in araştırması;

Maymunlara, para kullanmayı öğretmek ve bunun
sayesinde topladığı bilgileri, bizlerin yani insanların, para ile olan
ilişkisini karsılaştırıp, çeşitli sonuçlar çıkarmak. Araştırma, Yale
Üniversitesinin maymun laboratuarında başlıyor.

Bu laboratuarda 7 adet capuchin maymunları, bir ana ve birçok küçük deney kafeslerinde, para
kullanmayı öğreniyorlar. Para olarak, gümüş renkli, somun kullanılıyor.
Süreç gayet basit. Ana kafesten bir maymun alınıp, deney kafesine
koyuluyor. Bu maymuna para adını verdikleri somun veriliyor. Maymun
öncellikle bu somunu kokluyor, ağzına götürüyor. Bu aşamada bir tepsi içinde çeşitli
yiyecekler getiriliyor: elma, üzüm ve jell-o. Amaç, bu 7 maymunun her
birinin sevdiği yiyecek türünü bulmak ve bu yiyeceği elde etmek için
parayı kullanmalarını sağlamak. Deney kafesindeki maymun elmayı
seçiyor. Araştırmacılar, maymuna elmayı vermeden önce, elinden parayı alıp,
maymuna yiyeceği veriyorlar.

Bu süreç haftalarca sürüyor ve maymunlar birkaç hafta sonra,
ellerindeki somunun yani paranın gücünü anlamaya başlıyorlar.
Maymunlar paranın kullanımını; araştırmacılar, en çok tercih edilen
yiyeceği öğrendikten sonra, yeni bir süreç başlıyor: fiyatlandırma. Bu
yeni süreçteki amaç, maymunların, biz insanlar gibi rasyonel kararlar verip
vermediğini bulabilmek. Böylece araştırmacılar, birçok maymunun tercihi olan
jell-o`nun fiyatını iki somun, elmanın fiyatını yarım somun ve üzümün
fiyatını ise bir somun yapıyorlar. Buldukları sonuç ise gerçekten ilginç. Maymunlar,
deney sırasında, biz insanlar gibi para harcama konusunda çoğu zaman rasyonel
davranıyorlar. Parasını, en çok yiyecek alabileceği şekilde harcamaya
başlıyorlar. Maymunlar, 1 somun verip, 2 dilim elma almayı, fiyatı 2
somun olan bir adet jell-o`ya tercih etmeye başlıyor.

Buraya kadar her şey güzel! Günlerden bir gün, yine ana kafesten, deney
kafesine alınan maymun, deney kafesindeki bir tepsi içinde bulunan 12
somunu görüp, aniden çılgına dönüyor. Paraların bulunduğu tepsiyi
kapıp, ana kafese fırlatıyor ve kendisini de ana kafese atıyor. Ana kafesteki
bütün maymunlar bir anda gökten para yağdığını görüp, yere düşen paraları
kapışmaya başlıyorlar. Levitt, bunu yazısında maymun tarihinde gerçeklesen ilk
"banka soygunu"(maymunun tepsiyi çalması) ve "hapishane kaçışı"
(maymunun deney kafesinden, ana kafese kaçışı) olarak tanımlıyor.
Bütün bu kaos içinde araştırmacılar, ana kafesteki maymunlardan parayı
geri almaya çalışıyor. Olay biraz yatıştığı bir anda Keith Chen, hiç
görmemeyi tercih ettiğini söylediği bir olaya şahit oluyor: Erkek maymunlardan
biri, dişi maymunlardan birine yaklaşıp, ona elinde bulunan somunlardan
birini veriyor ve bunun karşılığında dişi maymun, erkek maymunun seks
teklifini kabul ediyor! İşin ilginç yanı bu iki maymunun "işi" bittikten sonra,
dişi maymun "kazandığı" parayı araştırmacıya getirip, bununla üzüm
almaya çalışıyor. Chen, bu olayı maymun tarihindeki ilk "fuhuş" olarak
tanımlıyor. Üniversitenin araştırma etik bölümü, maymunlar üzerinde yapılan para
araştırmasının, maymunların yaşam koşulunu, değerlerini ve gündelik
yaşamlarını tamamen değiştirdiği ve zedelediği gerekçesiyle, araştırmayı
iptal edip, maymunlara para verilmesini yasaklıyor. .
Editör: Adıyaman Haber