ŞAMBAYAT TARİHİ

Orta Asya`dan göç eden Oğuz Türklerinin bir kolu olan “Bayat kabilesi” ve “Atlı beyler kabilesi”, Şam/Suriye`ye yerleşmiş, daha sonra da 1780-1790 yılları arasında buradan göç ederek, Şambayat`ın yerleşim yeri olan bölgeyi yurt edinmişlerdir.Geldikleri yer olan “Şam” ile, kabile soyu “Bayat”ı birleştirerek, göç ettikleri bu yeni bölgeye “Şambayat” adını vermişlerdir.

    ŞAMBAYAT SOY KÜTÜĞÜ

                                                 OĞUZLAR

               BOZAKLAR     (TÜRKMENLER)            ÜÇOKLAR

               BOZAKLAR’DAN 16 BOY TÜREDİ.

1.                   ALITIHALABLU 

2.                   KAYI

3.                   KIZIK

4.                   ALKAEVLİ

5.                   KARAEVLİ (KARAVELİLER)

6.                   YAZIR (YAZAR)

7.                   DÖĞER (TÖKER)

8.                   AVŞARLAR

9.                   DUDURGA

10.              BAYAT

11.               YAPARLI (ÇARIKLI)

12.               BEĞDİLİ (BEYDİLİ,BAĞDILLI)

13.               KARKIN

14.               TRABLUS ŞAM TÜRKMENLERİ

 

    BAYAT BOYU İSE BEŞ AŞİRETE AYRILDILAR

1.                   DULKADİR (ZULKADİR)

2.                   KERKÜK TÜRKMENLERİ

3.                   İNALLI (ULU YÖRÜKLERİ,KOÇAÇIK YÖRÜKLERİ)

4.                   KAÇAR

5.                   ŞAMBAYAT

Türkmen kelimesi Türk-İman`dan türedi.Oğuz Türklerine Müslüman olduktan sonra bu ad verildi.Bozaklar Türkistan’dan 11.asırda gelip Yozgat yöresine yerleştiler.Bunların bir kısmı ayrılıp Halep ve Şam`a göç ettiler.Bilahare 17.yy.da 4.Murat Bağdat seferi dönüşünde bunların çoğunu beraberinde getirip,Anadolu’nun sıcak güney bölgelerine iskan ettirdi.

 

                           

Bayatlar 1457 yıllarında Diyarbakır  Karaca Dağda yurt tutup Ak-Koyunlu devletinin oluşumu ve devamında büyük rol oynamışlardır. Daha sonra kendilerinin dışında bölgesel çatışmalar yüzünden Suriye’ye (Kerkük, Halep, Şam civarları.) yerleşmişlerdir.

         Timur un  Yozgat ve ona komşu bölgelerdeki Kara-tatarlarının pek çoğunu  Türkistan’a götürmesi üzerine  kuzey Suriye’deki bu Bayatların bir bölüğü de Dulkadirli Oymakları ile birlikte  Boz-Okta yurt tuttu. Bayatların bu kolu  Şam Bayadı adı ile anıldı.

         1.Halep Türkmenleri Bayatları: Halep Türkmenleri Bayadına mensup olduğu belirtilen Reyhanlı adı ile kalabalık bir kolun olduğu ; bu kolun yaz aylarında Sivas civarlarına kış aylarında da Halep civarlarında yaşadıkları ve daha sonraları yerleşik hayata geçerken , bu gün Hatay ili sınırlarında bulunan Reyhanlı’yı kurdukları bilinmektedir.

         2.Şam ve Trablus Çevresinde Bayatlar: Bayatlara mensup bazı küçük oymaklara da yine 16. yüzyılda Şam ve Trablus Çevresinde taşayan Türkmenler arasında bulundukları görülmüştür.

         3.Boz-Ulus Bayatları: 16. yüzyılda Boz-Ulus arasında iki Bayat oymağına rast gelinmektedir.

         II. Selim devrinde yazılmış Boz-Ulus defterine göre , asıl Boz-Ulus kolundan olan bayat oymağı 206 vergi nüfusuna sahiptir. Bu oymağın da Halep Türkmenleri arasındaki kümeden ayrıldıkları kesindir. Boz-Ulusun Dulkadırlı kolunda bulunan  ve Şam Bayadı adını taşıyan diğer oymağın ise 341 vergi nüfusu vardır.

         4.Dulkadırlı Bayatları (Şam Bayadı):  Dulkadırlı eline dahil olan Bayatlar Şam Bayadı adını taşırlar. Bu Bayat kolu , adının da gösterdiği gibi , kuzey Suriyedeki Bayatlara mensuptur. Bu mühim Bayat kolunun büyük kısmının Boz-Ok bölgesinde yurt tuttuğu görülür. Bundan başka Yeni-İl de , Ulu Yörükler arasında ve gördüğümüz gibi Boz-Ulusların Dulkadırlı kolu içinde de Şam Bayadı oymakları bulunmaktadır.

         Şam Bayat oymağının ilgimizi çeken diğer tarafıda, İran kaynaklarına göre Kaçar boyunun teşekkülünde oynamış olduğu roldür. Kaçar boyu ile ilgili en eski bilgi 1491-1492 yılına kadar gider. Bu tarihte Kaçarların Azerbeycan’ın özellikle Karadağ bölgesinde yaşadıkları görülür. Kaçar adının bir şahıstan meydana geldiği muhtemeldir.Kaçarlar 16. yüzyılda  Şam Bayadı , Ağaç-Koyunlu , Ağaçlu ve Yıva obalarından meydana gelmişti.Bu oymaklarının ana kollarının Boz-Ok bölgesinde yaşadıkları görülür. Bu husus Kaçar boyunun Anadolu’daki Yozgat bölgesinden Azerbaycan’a Ak-Koyunlu devrinde gittiğine hiçbir şüphe bırakmaz .

 

Ø      Boz-Ok:

 Boz-Oktaki Şam-Bayatları bu bölgenin Gedük yöresinde yaşamaktadırlar.Bu bölge aşağı yukarı bugünkü Şarkışla kazasının bulunduğu yerlerdir. Burada yaşayan Şam-Bayatlıları  başlıca Hızurlu , Hasancılu , Kesmezlü , Şeyhlü , Şarklu , Kızıl-Donlu ve Karaca-Koyunlu gibi obalara ayrılmıştır. Bu obalar sahibi bulundukkları ekinliklerde çiftçilik yapmakta ve kış gelince Suriye’ye gitmektedirler. Fakat 16. yüzyılın ikinci yarısında  Şam-Bayatların  kışın Suriye’ye gitmekten vazgeçip yerleşik bir hayatı tecih ettikleri görülmektedir.

Ø      Yeni-İl:

Bu ilde yaşayan Şam-Bayadı kolu ancak 5-6 obadan ibaret bulunmaktadır. Bunlardan Tatar-Alilü hariç olmak üzere , diğerleri  Boz-Ok yöresindeki Şam-Bayadı obalarının kollarından başkası değildir.

Ø      Ulu-Yörük:

Ulu-Yörük topluluğuna bağlı teşekküllerden biri de İnallu oymağı olup Bunun kuzey Suriyedeki İnalluların bir kolu olduğu anlaşılıyor.Amasya çevresinde yaşamakta olan bu İnallu Teşekkülü arasında Şam-Bayadı adlı birkaç obaya rast gelinmektedir. Bu keyfiyet önce de işaret edildiği gibi Bayatlarla İnallular arasındaki akrabalık ilışkisinden kaynaklanıyor olabilir.

Ø      Ankara:

Şam-Bayatlarına iki küçük oymağın da 1522 yılından önce Ankara’nın Kalecik kazasında yurt tuttuklar görülüyor. Bunlardan biri Çuna diğeri de Tavşancık köylerinde yerleşmişlerdir.

Ø      Maraş:

Şam-Bayatlara mensup bir oymağın da Behisni’ye bağlı Korucu adlı köyde , 40 vergi nüfusu olan bir diğerinin de Antakya’da Hacılu köyünde kışladıkları görülüyor.

 

Tarihi belgelerin incelenmesinde Boz-Okta yaşayan Şam-Bayatların  şiilik inancını taşıdıkları , yani Kızıl-Baş oldukları anlaşılmaktadır.Hatta İran’la  inanıştan dolayı münasebetleri olduğu anlaşılmaktadır.

Şam-Bayadının grek Boz-Ulus gerekse Yeni-İl arasındaki obalarının bu topluluklara mensup diğer oymaklar gibi 1613 tarihlerinde orta anadoluya gelmiş oldukları anlaşılmaktadır.

Orta-Anadolu’ya gelen ve bahsedildiği gibi Şam-Bayadı oymaklarından bir veya birkaçı Çukur Ovaya indikleri ve Adana ili yakınlarında bu gün kendi adları ile anılan Şambayadı Köyünü kurdukları anlaşılmakta, yine onlardan bir obanın Konya-Karaman kasabasında yerleştiğini biliyoruz. Daha evvel bahsedildiği gib Behisni yakınlarında bulunan Şam-Bayatlara bağlı oymağın yine kendi adlarıyla anılan şimdiki Adıyaman vilayeti Besni ilçesine tabii Şambayat Kasabasını kurmuşlardır.

 

5.Kütahya Bayatları: 16.yüzyılda Kütahya civarlarında yaşayan Yörükler arasında Bayat adını taşıyan bir oymağa rastlamaktadır. Uşak yöresinde yaşayan Boz-Guaş adlı büyük bir oymağın obaları arasında Kara-Bayat adlı bir oymak görülmektedir.Aynı yüzyılda Bayat adlı diğer bir oymağın da Antalya (Teke) sancağında yaşadıkları görülmektedir.

Çeşitli Kaynaklardan Şambayat

        

         Suriye (Şam) dolaylarında yaşayan Türkmen oymaklarından Bayat oymağıyla ilgili en eski kayıtlara “Et-Teskif” adlı kitapta rastlamaktayız. 14. yüzyılda yazılan bu kitapta yörede yaşayan Türkmenler hakkında bilgi verilmiştir.

         Halil Zahiri tarafından oluşturulan listede (15, yüzyılın birinci yarısı) Gazze’den Diyarbakır’a kadar uzanan bölgedeki Türkmenler hakkında bilgi verilmiş ve Bayatlardan bahsetmiştir.

         Katip Çeleb’nin listesinde (17. yüzyılın ortaları) Cihannüma adlı eserinde Halep Türkmenlerinden Bayadiye (Bayatlar) ve Taife-i Bayat  şeklinde yer almaktadır.

         Ç.Seyyah Neibuhr’un lisresinde (1764) Anadolu’nun doğusunda Şam bayadı  adı geçmektedir.

         Ayrıca ilk yazılı Türk eserlerinden sayılan Kutat-ku bilik ‘ te Oğuz Boylarının çok güzel Türkçe kullandıkları belirtilmiştir. Türk tarihinde önemli olan Orhun Abidelerinin de Oğuzlar tarafından yazıldığı belirtilmektedir.         (KAYNAK:OĞUZLAR-PRF.DR.FARUK SÜMER.1965)

 

Şambayat isminin doğuşu

 

Anadolu da yerleşim yerlerinin adları kuruluşlarına göre değişmekle beraber; çoğunun adının belirlenmesinde Büyük Türk Göçünden önce hangi koldan oldukları etkili olmuştur. Birçok yerleşim biriminin adı verilirken genellikle bağlı bulundukları kol adı da zikredilmiştir.. Şambayat adı da bunlardan biridir.

         Rivayete göre Büyük Türk Göçü sırasında  Oğuzların   Üç-Oklar Kolunun  Gün-Han Oğullarına tabi  Bayat Boyundan bir grup  Şam taraflarına giderler. Belli bir süre sonra bu gruba Şam Bayatları denmeye başlanır.Genellikle hayvancılıkla uğraşan Şam Bayatları bu bölgede hayvanları ve kendileri için uygun bir ortam bulamazlar. Şam Bayatı büyükleri uygun ortam için Anadolu’ya göç etmeye karar verir ve birkaç gruba ayrılırlar. Anlatılanlara göre bu gruplar şimdi Adıyaman ili sınırları içerisinde bulunan Şambayat (Kasaba), Adana ili sınırları içerisinde bulunan Şambayat (Köy), Yozgat ili sınırları içerisinde bulunan Şambayat (Köy)  adlarında yerleşim yerleri kurarlar,bir grupta Konya Karaman’a yerleştikleri anlatılır. 

Şambayat kasabasının adı Bayatların Şam Bayat kolundan anlamına gelen ŞAMBAYAT olmuştur.

           

Şambayat’ lı Yakup KAR tarafından anlatılan :

         Bayatlar göç sırasından Kerkük civarlarına yerleşirler, hayvancılıkla geçinen Bayatlar yakın bölgelere dağılırlar. Bir kolu da Şam taraflarına giderler. Bu bölgeden de uzun süre barınamayan bu Bayatlar hayvanları ve kendileri için uygun bir yer aramak ve yerleşmek için(Şah İsmail liderliğinde. Anlatılana göre bahsi geçen grubun lideri) Fırat kıyısı sıra kuzeye doğru çıkarlar bir zaman sonra Göksu’nun Fırat’a karıştığı bölgede Göksu yatağını takip ederler. Şu anda Şambayat kasabasının güneyinde bulunan; suyu ve ağacı bol vadiye gelip ve burada yerleşik hayata geçerler. Adını da Şam’dan gelen Bayatlar anlamında  Şambayat kurarlar.

         Yakup KAR’ın söylediğine göre Şambayat şu anda 480 yıllık bir yerleşim yeridir.(Bu günün tarihi: 21.05.2004) . Belirttiği ilk  yerleşim yeri küçük bir tepenin güney yamacı ,kuzeyi tepeye yaslanmış, vadiye tam hakim ve su kaynaklarına yakın bir alandır.

         Yakup KAR’ın anlattığına göre yerleşik hayata geçmeden önce, bu bölgede 50 yıl çadır hayatı yaşamışlar.

 

Şambayat’ın kuruluşu ve Gelişimi

 

             Şambayat`ta ilk yerleşimler paleolitik yerleşme şekli denilen oyma mağralarda barınma şeklinde başladığı bilinmektedir. Yöre su kaynakları ve doğa imkanları nedeni ile yerleşime müsait bir çevre olmasından dolayı ilk çağlardan beri sürekli yerleşim bakımından tercih edilmiştir.

         Şambayat kasabasının kuruluş tarihi hakkında kesin bir bilgi olmamakla birlikte ;Sultan Yıldırım Beyazıt Han tarafından Besni (Kül şehri –sofraz veya üçgöz ve Şambayat ile birlikte.)Osmanlı topraklarına katılmıştır. Osmanlı kayıtlarına göre bu dönemde Şambayat  Besni’ye bağlı bir nahiye olarak zikredilmektedir.

              

Cumhuriyet döneminden de Şambayat önemli bir yerleşim yeri olmuştur. Bunu Şambayat ta okulun açılış tarihinden anlayabilmekteyiz 1928. 1928 Yılında Anadolu’da nadir yerleşim yerinden okul bulunmaktadır. Cumhuriyetin ilanıyla, önce Malatya’ya, sonra Antep ’e, sonra tekrar Malatya’ya bağlanır. 1954 yılında Adıyaman’ın il olmasıyla Besni ile beraber Adıyaman’a bağlanır. Şambayat uzun yıllar Nahiye Müdürleri tarafından yönetilmiş; 4 Mayıs1969 tarihinden itibaren  belediyelik olmuştur.

Kasabanın ilk Nahiye Müdürü Mullahmet Halil İbrahim’dir. İlk belediye başkanı Recep Bilgiç ’ tir.

Şambayat ve civarının ilk öğretmeni,Şambayat İlkokulunun da kurucularından Eğitmen İbrahim Lütfi ARAS’tır.

Şambayat kasabasına elektrik 1977 yılında verilmiş, telefonun 1930’lardan itibaren karakolda olduğu bilinmektedir.

Kasabalı ilk defa traktörü 1952 yılında almıştır. Bu gazla çalışan bir traktördür, bu traktörü de Mazinler (Mazin Haceli- Haceli ÇETİN ) almışlardır.

1944 yılında trahom (göz ilaçlama ) memuru bulunduğu bilinmektedir.

Rivayetlere göre şuan yerleşim yeri ile birlikte kasaba çevresinde, halen kalıntılardan da anlaşıldığına göre,  birkaç küçük köy olduğu söylenmektedir. Bunlar: Kaynarca, İncirli, Köy Bağları, Kuvvet Taşı, Beylik Bahçe, Örenin Dere, Kabağaç mevkilerinde oldukları söylenir.

 

Şambayat tarihi yerleri

Tarihi kalıntı olarakta; Şambayat kasabasının kuzeydoğusunda Göksu kenarında halkın “GAVUR KALESİ” dediği bir tepenin ırmağa bakan tarafında ilginç  oyma mağaralar vardır. Beylik mevkii denilen yerde, tarihi bir de höyük vardır. Gavur Kalesi denen bölgede ayrıca kale kalıntısı ve oyma mağaralar, Boğaz Kesen civarlarında da oyma mağaralar bulunmaktadır.Ayrıca Balik bölgesinde bir höyük mevcuttur.

          

Şambayat’ta bilinen yakınsavaşa katılanlar

 

         Şambayat halkı yaşam alanında verdiği mücadele kadar vatan savunmasında da milletiyle beraber çok önemli fedakarlıklarda bulunmuş ve vatan savunmaları sırasında çok önemli katkılarda bulunmuştur. Yakın dönem savaşlarına katılan kişiler ve bunlara ait olduğu anlatılan anılar kısaca incelenmiştir.

 

     Kafkas Savaşı:

Ø      Kara Hüsün ( Mustafa- Hobonun babası)

Ø      Haci Mehmet BAKBAK (Ali Bakbak ve Duran Nergiz’in amcaları)

Ø      Davut YETİŞGİN (Hacı Yetişgin’in Babası)-Bağdat.

Ø      Mehmet BİLGİÇ (Mulla Ahmet Mamet)

Ø      Vezir YAŞAR (Mamıraş Haceli’nin Kardeşi,Mehmet-Durdu-Ahmet-Mustafa Yaşar’ın amcaları)

Ø      Hızmalı (Hızmalı Duran’ın Babası)

 

Hacı Mehmet BAKBAK’tan bir anı: (Kaynak Ali BAKBAK)

         Kafkas Savaşı sırasında esir düşen Haci Mehmet BAKBAK Rusya’ya götürülür. Rusya’da esirler çalıştırılmak üzere çeşitli işletmeler ve çiftlikler  dağıtılırmış. Haci Mehmet BAKBAK ’ta bir çiftliğe verilmiş. Burada kendisine bir Domuz sürüsü teslim edilip bunları her gün ormana götürüp otlatması istenmiş. Başlamış sürüyü ormana götürüp getirmeye. Bir gün yine sürüyü ormana götürür fakat domuzları toparlayamaz. Çiftliğe iki domuzla gelir. Çiftlik sahibi sürünün akıbetini  sorar. Haci Mehmet BAKBAK hepsinin dağıldığını ve toparlayamadığını anlatır. Çiftlik sahibi her gün sürüde bir domuzu bir yere bağlamasını ve gelirken de bu domuzun kulağını bükmesini ; bu bükme sonucu domuzun çıkaracağı ses nedeni ile diğer domuzların da toparlanacağını anlatmış.

        

Vezir YAŞAR  ve Hızmalı ile ilgili bir anı: (Kaynak: Ahmet YAŞAR)

         Kafkas savaşı bitmiş sağ kalan askerler dağıtılmış. Bu dağıtılan askerler arasında Vezir YAŞAR’la  Hızmalı da varmış. Erzurum tarafından Şambayat’a gelmek için yola çıkmışlar grup halinde günlerce yürümüşler. Yol üzerinde bir köyde konaklamışlar. Gece olunca değişik evlere yatmak için misafir olmuşlar. Hızmalı ile Vezir YAŞAR ayrı evlere düşmüşler. Hızmalının misafir evinde bulunan bir gelin o köyün Ermeni köyü olduğunu gelen asker misafirleri geç saatlerde keserek öldürdüklerini gizlice anlatır. Hızmalı köyde gizlice kaçar , köy dışında sabahlar . Vezir YAŞAR durumu bilmediği için kaçamaz ve Ermeniler tarafından orada öldürülür. Hızmalı yürüyerek Şambayat’a gelir evlenir ve çoluk çocuğa karışır.

 

    Kurtuluş Savaşı:

Ø      Mustafa TANDOĞAN ( Büyük Kara Musto-Bayram TANDOĞAN ve Kemal TANDOĞAN’ın Babaları)

Ø      Mehmet ER (Tito Mamet- Şaban ER’in babası)

Ø      Ali  Çavuş (Hüsnü Karanın  kayınbabası.)

 

Mustafa TANDOĞAN ‘dan bir anı: (Kaynak: Bayram TANDOĞAN)

         Sakarya Meydan Savaşı sırasında askerler cephede geriye doğru kaçmaya başlamışlar. Bu sırada bir komutan kaçan askerleri toparlayıp kaçma nedenlerini sormuş. Askerler düşman tarafının top atışlarının etkili fakat kendi topçularının etkisiz kaldığını belirtmişler.Komutan herkesin tekrar mevzilere girmelerini söyler. Ayrıca bir gün sonra topun başına bizzat kendisinin geçeceğini belirtir. Komutan bu sırada kendisinin Mustafa Kemal olduğunu açıklar . Bir gün sonra eğer Türk topçusunun atışı durursa o zaman askerlerin başlarının çaresine bakmaları gerektiğini söyler. Sonraki gün Türk topçusunun başına bizzat Mustafa Kemal geçer, etkili atışları sayesinde düşman dağılır ve kaçmaya başlar.

 

 

Şambayat çevresinde bilinen eski yerleşim yerleri(Eski köyler)

Ø      Kaynarca

Ø      İncirli

Ø      Kaba ağaç

Ø      Köy bağları

Ø      Abındı

Ø      Kuvvet taşı

Ø      Örenin dere

Ø      Gavur Kalesi

Ø      Boğaz Kesen

                                Hazırlayan & Kaynak: Hüseyin DUZ